طب سنتی ایران

بسم الله الرحمن الرحیم

یکی از اصول هر طبی ؛ روش های پیشگیری از بیماری ها است. طب ایرانی در بین مکاتب طبی یکی از پیشرفته ترین روش های پیشگیری را دارا می باشد 

در این مقاله و مقالات بعدی به اصولی حفظ سلامتی (حفظ الصحه)

یا اصول ششگانه سلامت می پردازم

در ادامه مطلب انچه خواهید خوانند

بحث چهارم خوردنی ها و آشامیدنی ها

مباحث پیشین سته ضروریه را می توانید در به این ادرس مطالعه کنید

خوردنی ها و آشامیدنی ها

حکیم محمد بن زکریای رازی گفته است:

حتی المقدور بیماران را با غذاهای مناسب درمان نمایید
حفظ سلامتی و درمان با خوردنی ها و آشامیدنی های مناسب از اهمیت خاص برخوردار هستند.

بسیاری از اصول ضروری برای زندگی (مانند تغییرات فصلی، درجه حرارت، و محیط) خارج از اراده و خواست ما هستند، ولی مصرف غذا کاملاً قابل برنامه ریزی است. غذا، مادۀ خام تولید چهار خلط است، بنابراین کیفیت و کمیت غذای مصرفی، بر روی کیفیت و کمیت اخلاط تولید شده اثر مستقیم دارد
اگرچه بیشتر بیماریها به علت عدم توجه مردم به تغذیۀ صحیح و روش زندگی به وجود می آیند، متأسفانه در آموزش آنها کوتاهی می شود و نقش کلیدی در این رابطه به عامل عفونی و مهاجم داده می شود.

آموزش تغذیۀ صحیح

 یک ابزار مهم دستیابی به سلامتی است که پزشک می تواند بیماران خود را با آن مسلح نماید

 این روش به راحتی قابل آموزش و برای عامۀ مردم نیز قابل درک است. ضمناً از نظر اجرایی با مشکل خاصی مواجه نیست
از آنجا که مصرف خوراکیها و آشامیدنیها می تواند به راحتی تحت کنترل قرار گیرد، فرد می تواند به مقدار قابل توجهی اخلاط تولید شده و متعاقب آن میزان سلامتی خود را کنترل نماید

مزاج غذاها و داروها و اصل حفظ تعادل

غذاها و داروها نیز مانند بدن انسان از ارکان تشکیل یافته اند. به این ترتیب، غذاها و داروها نیز گرم یا سرد و تر یا خشک هستند. این قسمت به منظور راهنمایی در رابطه با برنامه ریزی غذایی افراد معتدل و دارای چهار مزاج اصلی؛ یعنی دموی، بلغمی، صفراوی و سوداوی  است. بنابر اصل تعادل، لازم است هر فرد به حد اعتدال خود نزدیک باشد تا توان او و همچنین کارکرد اعضا و بافتهای مختلف بدنش، متعادل باشد. به عنوان مثال یک فرد صفراوی مزاج که دارای گرمی و خشکی است باید از خوردن بیش از اندازه مواد گرم و خشک مانند عسل و فلفل خودداری کند، زیرا این نوع غذاها او را از حالت تعادل خارج می نمایند و موجب بروز علائم آزار دهنده ای مانند خشکی پوست و بیخوابی می شود ولی استفاده از ماست و خیار و هندوانه که سرد و تر هستند فرد را به حالت تعادل باز می گرداند و حال عمومی فرد بهبود می یابد

تفاوت رژیم غذایی در فصل های مختلف

با توجه به اینکه فصل بهار، معتدل و فصل تابستان، گرم و خشک و فصل پاییز، سرد و خشک و نهایتاً فصل زمستان، سرد و تر است، حکما معمولاً رژیم غذایی کلی و سالم برای فرد را با تغییراتی متناسب با فصل همراه می ساختند که تعادل مزاجی برهم نخورد
در فصل های گرم، بخصوص تابستان، استفاده از غذاهای سردی و رطوبت بخش مانند ماست و خیار، پنیر و هندوانه بیشتر توصیه می شود و در فصل های سرد (بخصوص زمستان)، استفاده از غذاهای گرمی بخش مانند کره، عسل، بادام، فندق و پسته همراه غذاهای اصلی پیشنهاد می شود

روش تغذیه صحیح

غذاهای اصلی انسان، عبارتند از: حبوبات و در رأس آنها گندم، جو و برنج ،گوشت ،لبنیات و میوه ها است.

توصیه حکما این است که گوشت به مقدار کم؛ بخصوص گوشت گوسفند یک ساله شیرینی های ملایم و میوه هایی مانند انگور و انجیر استفاده از لبنیات مانند شیر، ماست، کره و پنیر به مقدار اعتدال توصیه می شود

در رابطه با میوه ها و سبزی ها باید به مزاج آنها توجه شود و در مصرف مواردی که با مزاج فرد هماهنگی ندارند، به حداقل اکتفا نمود و یا اینکه هنگام مصرف از مواد تعدیل کنندۀ مزاج بهره گرفت. به عنوان مثال، لازم است فردی که دارای مزاج سرد و تر است، به حداقل مصرف ماست اکتفا نماید و یا هنگام مصرف ماست از نعنا، زنیان و یا دارچین به عنوان تعدیل کنندۀ همراه استفاده کند تا هم از مزایای ماست بهره برد و هم از مشکلات آن دوری نماید. البته در شرایط اضطرار و یا در درمان بیماریها ممکن است تغییراتی در رژیم فوق حاصل شود

.

اصطلاحات تغذیه در طب سنتی ایران

غذاها اهمیت خاصی در حفظ سلامتی انسان دارند. از نظر طب سنتی ایران، انسانها با یکدیگر تفاوت دارند و هر یک مقاله جداگانه ای محسوب می شوند. لذا برای حفظ سلامتی لازم است

انسان مزاج خود را بشناسد و به مشخصات ساختمانی آن توجه کامل نماید. سپس تدبیر و مدیریت مناسب غذا و دیگر شش اصل ضروری برای زندگی سالم را انتخاب کند. با مطالعه دقیق این مباحث، می توانید به صورت کلی مزاج خود و سپس مزاج مواد غذایی مناسب خود را مشخص نمایید

غذاها از (دیدگاه حکما) علاوه بر این که توان لازم برای حرکت و سوخت ساز و ترمیم بافتها را تأمین می کنند، بر کل بدن و همچنین اعضای مختلف بدن اثرات مثبت یا منفی از خود به جای می گذارند و جسم و روان شخص را تحت تأثیر قرار می دهند. به همین علت، لازم است انسان علاوه بر رعایت مسائل شرعی در تهیۀ غذا، در انتخاب آنچه که می خورد و می آشامد، دقت کافی داشته باشد تا تعادل مزاجی و سپس نفسانی او به هم نخورد و بتواند راه حق و حقیقت را بیابد 

خداوند متعال در سورۀ عبس، آیه 24 در این رابطه می فرماید: فلینظر الانسان الی طعامه

 ترجمه: لازم است انسان به غذای خود با دیده تحقیق بنگرد. عدم توجه به این نکته می تواند موجب صدمات و خسارات مادی و معنوی شود. حکما به این اثرات و نکات ظریف توجه کامل داشته اند و با انجام آزمایشات مختلف و کسب تجربیات فراوان طی قرنهای متمادی غذاها را به 18 خانواده طبقه بندی کرده اند.

برای فهم این طبقه بندی، در ابتدا تعریف بعضی از اصطلاحات از دیدگاه حکما بیان می شود

لطیف:
غذایی است که وقتی بدن روی آن اثر می کند، به سرعت هضم شده و مورد استفاده اندامها قرار می گیرد و قوای مدبرۀ بدن به سرعت آن را آمادۀ مصرف می کند

 این دسته از غذاها برای افرادی که به تازگی از بیماری بهبود یافته اند یا افرادی که متفکر هستند و نمی خواهند که مواد زاید در بدنشان شکل گیرد، مناسب است؛ مثل زرده تخم مرغ نیم برشت

کثیف:
غذای متکاثف و در هم فشرده که قوای طبیعی ما برای استفاده از این غذاها باید زحمت زیادی بکشد تا آن را آماده مصرف اندامها نمایند؛ مثل گوشت گوساله. این دسته از غذاها برای افرادی که زحمت زیادی در زندگی روزمره می کشند و یا کارهای سنگین بدنی دارند، (مثل کشاورزان و ورزشکاران) مناسب است چون اگر غذای لطیف بخورند، سریع تحلیل می رود و مجبورند از انرژی های درونی بدن استفاده کنند

معتدل
غذای معتدل برای افراد با مزاج معتدل و فعالیت متوسط مناسب

صالح الکیموس
غذاها از حیث عناصر تشکیل دهنده با هم متفاوت هستند و از هضم بعضی مواد غذایی، اخلاط متعادل و صالحه ای ایجاد می شود؛ یعنی میزان دم و بلغم و صفرا و سودای حاصل از خوردن آنها، متناسب است و مزاج فرد را تغییر فاحش نمی دهد. این دسته مواد غذایی، کیموس خوب تولید می کنند. در این مباحث از آنها تحت عنوان غذاهای متعادل یاد شده است

فاسدالکیموس:

غذاهایی که میزان اخلاط حاصله از آنها نا متعادل هستند. مثلا خلط خون کمتری تولید می کنند و یا میزان زیادی صفرای بیشتری از آنها حاصل می شود را «فاسد الکیموس» می نامند. در صورتی که مقادیر زیادی از این مواد، به صورت مکرر مورد استفاده قرار گیرد، موجب بیماری می شود.

موادی همچون سوسیس، کالباس، قارچ، کشک و پنیر در این مباحث از آنها تحت عنوان مواد و غذاهای نامتعادل نام برده شده است.

مواد نامتعادل نیز خود به چند گروه تقسیم می شوند
الف) گروهی که کمی گرمتر یا سردتر یا مرطوب تر از حد معتدل هستند
ب) گروهی که به مقدار قابل توجهی گرمتر یا سردتر یا خشک تر هستند
ج) گروهی که خیلی گرمتر یا سردتر هستند

کثیرالغذا
غذاهایی هستند که مقادیر عمده ای اخلاط ایجاد می کنند و در صورت هضم، توان زیادی تولید می کنند و بدن و اندامها مدت قابل توجهی از مصرف غذای مجدد بی نیاز می شوند

قلیل الغذا

غذایی است که انرژی کمتری می دهد و فقط شکم پرکن است

متوسط الغذا

مابین کثیرالغذا و قلیل الغذاست

نوع غذا مثال

لطیف صالح الکیموس کثیرالغذا زرده تخم مرغ عسلی، گوشت پرندگان

لطیف صالح الکیموس قلیل الغذا انار، سیب، کاهو
لطیف صالح الکیموس متوسط الغذا نان گندم خوب
کثیف صالح الکیموس کثیرالغذا تخم مرغ نیمرو
کثیف صالح الکیموس قلیل الغذا پنیر تازه
کثیف صالح الکیموس متوسط الغذا گوشت گوساله

معتدل صالح الکیموس کثیرالغذا گوشت بره یکساله
معتدل صالح الکیموس قلیل الغذا شلغم
معتدل صالح الکیموس متوسط الغذا گوشت بچه شتر
لطیف فاسدالکیموس کثیرالغذا جگر سفید بچه کبوتر
لطیف فاسدالکیموس قلیل الغذا ترب و پیاز و هرچیز تند و تیز

لطیف فاسدالکیموس متوسط الغذا نان فطیر تخمیر نشده

و بد پخته شده
کثیف فاسدالکیموس کثیرالغذا گوشت گاو
کثیف فاسدالکیموس قلیل الغذا گوشت مانده
کثیف فاسدالکیموس متوسط الغذا کلم
معتدل فاسدالکیموس کثیرالغذا کلم سنگ
معتدل فاسدالکیموس قلیل الغذا زردک
معتدل فاسدالکیموس متوسط الغذا ماهی خشک شده و دودی

 اقسام هجده گانه غذا از دیدگاه طب سنتی ایران و مثالهای مربوطه

بر اساس آنچه پیشتر توضیح داده شد و با دقت در مثل های بالا، بهتر است تغذیه انسان بر پایۀ غذاهای متعادل مانند گوشت گوسفند، نان گندم سالم، و میوه های متعادل قرار گیرد. مصرف غذاهای نامتعادل مانند گوشت گاو، نان تخمیر نشده و بدپخته شده و گوشتهای مانده و فریز شده با مقادیر جزئی و با رعایت شرایط لازم صورت پذیرد. قابل ذکر است که به علت در دسترس نبودن بعضی غذاها در شرایط خاص و فصلهای خاص، دانشمندان طب سنتی ایران با دستورهای آماده سازی و طبخ و به کار بردن مواد اصلاح کننده بسیاری از غذاهای نامتعادل را به حد تعادل نزدیک ساخته اند تا مردم راحت تر از دستورات مربوطه استفاده ببرند و دچار زحمت نشوند

مزه مهم

یکی از نکاتی که در تغذیه طب سنتی ایران دارای اهمیت است، توجه به مزۀ غذاهاست. معمولاً هر مزه ای از کیفیت خاص خود برخوردار است

ترش سرد و خشک
تلخ گرم و خشک
شیرین گرم و تر
شور گرم و خشک
تند گرم و خشک
بی مزه سرد و تر

ترش: مواد ترش (مانند آبغوره، آبلیمو، سماق و سرکه) پس از ورود به بدن، سردی و خشکی را افزایش می دهند و هرچه ترشی آن بیشتر باشد، سردی و خشکی آنها افزایش می یابد. افراط در استفاده از این مواد، تأثیر منفی بر دستگاه تنفسی و عصبی از خود برجای می گذارد و سرفه را افزایش می دهد. خصوصاً افراد سوداوی از مصرف آن صدمه می بینند.

تلخ: این مواد گرمی و خشکی بدن را افزایش می دهند. خون را رقیق نموده و گردش خون را تسهیل می نمایند و کار قلب را کاهش می دهند، ولی استعداد خونریزی را افزایش می دهند. شوینده و پاک کننده دستگاه گوارش از مواد زاید بلغمی هستند.

شیرین: مواد شیرین گرم و تر هستند. جزء غذاهای اصلی بشر پس از گوشت و نان مناسب قرار می گیرند. البته نباید در مصرف آنها افراط کرد. سعی کنید از انواع طبیعی این مواد بیشتر استفاده کنید. اصلاح کننده مضرات مواد شیرین، مواد ترش هستند. خیلی از خورشت های خوب ایرانی دارای مزه شیرین و ترش هستند مانند خورشت فسنجان، خورشت هویج و خورشت آلو.

شور: مواد شور مزه، گرم و خشک هستند. نمک طعام در رأس این مواد قرار دارد. مصرف این مواد، چنانچه از حد نگذرد، بلغم را از بین می برد و اشتها را افزایش می دهد. این مواد برای سلامتی، ضروری و نمک زندگی هستند!

تند: گرم و خشک هستند. مصرف این دسته از مواد، گاهی برای افراد بلغمی مناسب است.
بی مزه: مواد بی مزه سرد و تر هستند و مصرف بیش از اندازۀ آنها، انرژی بدن و اعضاء را کاهش می دهد

این مبحث هم به پایان می بریم